Recensie | 2001: A Space Odyssey in 70mm (Sandro Algra)

Bijna 50 jaar geleden ging Stanley Kubricks ruimte-epos in première. Het is het jaar 1968, en de wereld is in de ban van ruimtevaart. Amper een jaar later zou de Astronaut Neil Armstrong zijn eerste stap op de maan zetten met de beroemde woorden: “That’s one small step for a man, one giant leap for mankind”. Het jaar 2001 ligt nu ver achter ons, en we zijn nog niet eens begonnen aan onze plannen om de manen van planeet Jupiter te bezoeken. De missie om Mars te koloniseren laat ook op zich wachten… dat kun je amper een ‘gigantische sprong voor de mensheid’ noemen. Misschien zaten regisseur Stanley Kubrick en schrijver Arthur C. Clarke ernaast in het voorspellen van de uitkomst van de ruimterace. Maar hoe goed is hun film zelf met de tijd meegegaan? Bioscoop EYE in Amsterdam vertoont deze zomer een gloednieuwe kopie van 2001: A Space Odyssey, in 70 millimeter film! In de woorden van Grant Moninger van de American Cinematheque in Los Angeles: “Als je 2001 niet op 70mm hebt gezien, heb je de film niet gezien”. Lees hier de recensie van 2001: A Space Odyssey door Sandro Algra.

Titel: 2001: A Space Odyssey
Regisseur:
Stanley Kubrick
Scenario:
Arthur C. Clarke, Stanley Kubrick
Cast:
Keir Dullea, Gary Lockwood, William Sylvester, Douglas Rain
Speelduur:
141 minuten
Genre:
Sciencefiction, thriller
Release:
1 juli 2017 (originele première: 1968)

Pretentieus of meesterlijk?

Misschien heb jij wel zo’n film waar je geen genoeg van kunt krijgen, maar waar je vrienden enkel pretentieuze kitsch in zien. De ene is fan van Memento, de andere van Zabriskie Point. Ik denk dat ik wel een paar van dat soort films heb, waaronder 2001. Toen ik deze film voor het eerst zag, ruim 10 jaar geleden, had ik geen idee wat ik er van moest vinden. Het leek een bijna plotloze film, waarvan de symboliek het verhaal op den duur overneemt. Ik begreep noch de boodschap achter die symboliek noch de onconventionele montage van Kubrick. Het is een film die gerust 5 minuten de tijd kan nemen in het tonen van een simpele gebeurtenis als het opstijgen van een ruimteschip, begeleid door klassieke muziek. Waarom kon hij niet hetzelfde doen in 30 seconden!? Ik merkte wel dat deze uitgerekte scenes mij dwongen om goed te analyseren wat ik op het scherm zag. Weken gingen voorbij, en bepaalde momenten uit de film waren nog altijd op mijn netvlies gebrand. Het is zo’n film waarvan je bepaalde scenes geregeld terugkijkt op Youtube. Na het zien van de 70mm versie kon ik ook niet anders dan het einde van de film opnieuw te bekijken, met Pink Floyd als soundtrack!

Maar… waar gaat het nou uiteindelijk over?

‘Wat zijn de grote stappen in de evolutie van de mens geweest? En wat wordt de volgende stap?’. Dat is het overkoepelende thema van de film. Je kunt het verhaal in drie stukken opdelen.

Het intro, genaamd The Dawn of Man, speelt zich af in de prehistorie. Onze voorouders, de aapmensen, ontdekken ze een mysterieus buitenaards object. Het voorziet hen van de nodige creativiteit om primitieve wapens te maken en zo naar de top van de voedselketen te stijgen. The Dawn of Man is een zeer effectieve manier om de film mee te beginnen. Op een groot scherm kun je eigenlijk wel zien dat je in feite naar een filmset met een achtergronddecor aan het kijken bent, met mensen in apenpakken op de voorgrond. Dit vergeet je echter snel, met name vanwege de sfeer die hier wordt neergezet. Het moment waarin de apen wakker worden en de zwarte monoliet in hun midden zien geldt nog steeds als een van de griezeligste scènes uit de filmgeschiedenis. Zeker in een filmzaal krijg je koude rillingen van het achtergrondkoor dat in de hele zaal doordreunt.

Recensie 2001: A Space Odyssey in 70mm (Sandro Algra) 5

De film maakt een tijdsprong naar het jaar 1999. Dr. Heywood Floyd (William Sylvester) is op zakenreis naar een kolonie op de maan. In een van de kraters heeft men een sterk magnetisch veld ontdekt. Het wijst op een object dat daar al vier miljoen jaar begraven ligt, en niet onder natuurlijke omstandigheden! Clarke en Kubrick baseerden dit gedeelte van het plot op Clarke’s kort verhaal The Sentinel, waarin men ook een buitenaards object op de maan ontdekt. Dit is de belangrijkste wending in het verhaal, wat alle andere gebeurtenissen in beweging brengt. Achteraf vind ik dit echter het minst boeiende stuk van de film. Dr. Floyd zou in de vervolgromans van Clarke een prominentere rol krijgen, maar hier is hij geen interessant personage. Hij zit enkel in de film om het plot uit te leggen en ons naar die ene locatie op de maan mee te nemen. 2001 is ook niet echt een karakter-gedreven film.

18 maanden gaan voorbij en een kolossaal ruimteschip reist richting een van de manen van Jupiter. Aan boord volgen we de crewleden David Bowman (Keir Dullea) en Frank Poole (Gary Lockwood), samen met hun derde crewlid: de geavanceerde computer HAL 9000 (Douglas Rain). Hoewel ik net nog zei dat dit geen karakterfilm is wordt HAL gezien als een van de meest intrigeren filmpersonages ooit, en misschien wel het meest iconische gedeelte van de film. Dat is heel apart, aangezien hij enkel een stem in een kastje met een rood lampje is. Ik denk dat het komt vanwege de ambiguïteit die rond het personage hangt. We weten nooit zeker wat hij denkt, of hij gevoelens heeft en aan wiens kant hij werkelijk staat. We kunnen alleen maar wat raden. Wel zeker is dat hij in zijn eentje het lot van de astronauten kan bepalen. In veel opzichten is HAL een weergave van zowel de grootste prestaties van de mensheid als zijn grootste fouten. Generaties aan mensen die geloven dat computers de wereld zullen overnemen zijn geïnspireerd door dit personage.

Recensie 2001: A Space Odyssey in 70mm (Sandro Algra) 6

En… wat maakt het dan zo goed?

Tijd is de grootste vijand van haast elke sciencefiction klassieker. Ideeën en special effects die nu revolutionair zijn kunnen over een jaar alweer gedateerd raken. Ook 2001 is niet geheel tijdloos. Er is zeker veel aandacht besteed aan alle technische details van ruimtevaart, zoals het feit dat je in een vacuüm geen geluid kunt horen. Met het gebruik van flatscreens, tablets en space shuttles was de film zijn tijd ook ver vooruit. Je kunt nu echter wel lacherig doen over het beeld dat deze film neerzet: een toekomst met zelfbewuste computers en waarin commerciële ruimtereizen normaal zijn. Misschien had Clarke dat probleem kunnen vermeiden door het jaartal 2001 niet in de titel te zetten. Maar ik denk dat hij net als veel mensen in de jaren 60 bezeten was door het optimisme uit dat tijdperk.

Wat 2001 pas echt als sci-fi film laat uitblinken is de ambitie waarmee het verhaal wordt verteld. De special effects zijn om te beginnen grotendeels nog even overtuigend als de dag dat de film uitkwam. De praktische effecten die Kubrick hier introduceerde worden jaren later nog steeds gebruikt in films als Inception (2010). Volgens maanlanding complottheorieën zou NASA aan niemand minder dan Kubrick hebben gevraagd om de Apollo 11 missie voor hen in scène te zetten.

Recensie 2001: A Space Odyssey in 70mm (Sandro Algra) 7

“If you understand 2001 completely, we failed. We wanted to raise far more questions than we answered.”. Dat zou Arthur C. Clarke later over de film zeggen. Veel kijkers zouden dat kunnen opvatten als een slap excuus om een artistieke film te maken. Maar het is dan ook een film die je hoort te ervaren, niet begrijpen. Als je meer plot verwacht moet je eigenlijk niet de film zien, daarvoor is het boek van Clarke. Een verhaal als 2001 is nou typisch een voorbeeld van ‘less is more’. Het tweede boek, 2010: Odyssey Two, kreeg ook een vervolg in 1984. Wist je dat niet? Dan komt dat waarschijnlijk omdat die film bij lange na niet dezelfde indruk heeft gemaakt als zijn voorganger. Het is een veel meer conventioneel sci-fi verhaal, gedreven door dialoog en plotwendingen.

Er zijn maar weinig sciencefiction verhalen die zulke diepe vragen stellen over wat het betekent om een mens te zijn. Een andere film waar ik aan denk is de animatiefilm Ghost in the Shell (1995). De live-action Ghost in the Shell remake van 2017 gaf ons ook veel meer antwoorden, en ook die film was daardoor veel minder speciaal. We leven nou eenmaal in een tijd waarin filmmakers niet graag risico’s nemen. Ze durven ons geen films voor te schotelen die ons als kijkers uit weten te dagen. Als gevolg krijgen we sci-fi films die wel toegankelijk zijn, maar minder met de tijd meegaan.

Een emotionele achtbaan

Als je 2001: A Space Odyssey voor het eerst ziet is het alsof je een bierdrinker bent die een 50 jaar oude wijn proeft. Natuurlijk vind je er niks aan! Je moet het leren drinken. De laatste 24 minuten zijn met afstand mijn favoriet gedeelte. Dit is waar het medium film voor gemaakt is, het is film in zijn puurste vorm. Om dit opnieuw te mogen zien, maar dan op een enorm scherm, herinnert mij er weer aan wat deze film zo speciaal maakt. Hij die beweert dat Kubrick geen emotie in zijn films stopt heeft zijn werk duidelijk niet de aandacht geschonken die het verdient. 2001 is een hypnotische ervaring die emoties bij je loslaat waarvan je niet wist dat je ze had. Als jij deze zomer nog in Amsterdam komt, doe jezelf een lol en kijk deze film in 70mm. De bewering dat je het pas dan in volle glorie kunt ervaren klopt helemaal!

★★★★

Sandro Algra